‘Ik ga weg, weg uit dit Turkije’: Getuigenissen na de zuiveringen

‘Maar het punt is dat Erdogan al heel lang wist dat ze daar zaten, want hij heeft ze er zelf neergezet. Vanaf het begin van de oprichting van de AK-partij in 2001 hebben ze de mensen van Gülen gebruikt om de macht van de kemalisten (de oude seculiere elite, red.) in het staatsapparaat te breken. De AK-partij en de Gülenbeweging waren tot aan de Gezi Park-protesten in 2013 en de onthullingen over corruptie in de regering trouwe bondgenoten. Ze hebben zelf de Gülenmensen op sleutelposten gezet om de kemalisten eruit te drukken. Daarom weten ze ook zo goed waar ze zitten.’

Verankerd

Volgens Dilbaz zit er dus inderdaad zoals Erdogan beweerd een diepverankerde structuur van de Gülenbeweging in het overheidsapparaat, in het onderwijs en in het leger. En ze zijn volgens hem gemakkelijk herkenbaar, vooral omdat ze een onderscheid maken tussen ‘wij’ en ‘zij’, ze onderscheiden zich en definiëren zich als een groep.

‘Ik weet niet of ze ook daadwerkelijk achter de coup zaten, daarvoor krijgen we domweg te weinig informatie. Het kan goed zijn dat het ook om een groep ontevreden militairen ging, dat weten we nog niet, als we het ooit al te weten komen.’

Dilbaz twijfelt er niet aan dat de plekken waar Gülenaanhangers worden weggehaald, opgevuld gaan worden met loyale leden van de AK-partij. Waardoor er dus opnieuw een parallelle structuur binnen de overheidsorganen ontstaat waar Erdogan het steeds over heeft, maar dan nu met zijn aanhangers.

‘Van buitenaf lijkt het op een heksenjacht en dat is het misschien ook wel. Ze pakken de hele Gülenbeweging aan en in één veeg van dezelfde bezem ook alle andere politieke tegenstanders.’

Piratenpartij

Soldaten op het Taksimplein. © EPA

Erdem Dilbaz heeft een indrukwekkende serie activiteiten op het gebied van kunst, architectuur en technologie op zijn naam staan. Zelf noemt hij zich onder meer activist voor mensenrechten op internet. Hij is daarom verbonden aan de officieuze Turkse Piratenpartij en de laatste jaren manager van het internationale internetforum Nerdworking. Tijdens een ontmoeting ruim een maand geleden was hij nog uitgesproken over zijn plannen in Istanbul. ‘Ik en veel van mijn vrienden hebben vaak met de gedachte gespeeld om weg te gaan uit Turkije. Ik heb veel gereisd en rondgekeken, maar ben toch tot de conclusie gekomen: ik ben honderd procent Turk uit Istanbul, ik leef hier en nu en ik ga niet weg.’

Een aantal dagen na het uitroepen van de noodtoestand, ligt alles anders. ‘De onzekerheid wordt groter en groter. Ik was bezig met het opzetten van een grote tentoonstelling, dat heb ik af moeten blazen. Ik heb contact met vrienden en zakenrelaties in Duitsland en Spanje en ik neem binnenkort de beslissing of ik naar een van die twee landen kan uitwijken. Ik laat echt niet toe dat ze mijn leven en mijn werk kapotmaken.’

Dilbaz houdt er rekening mee dat al binnen de drie maanden waarin de noodtoestand van kracht is, economische problemen president Erdogan en zijn regering in grote moeilijkheden zullen brengen. ‘Let maar op, iedereen gaat met zijn rug naar Turkije staan, heel Europa, misschien op den duur ook wel de NAVO en de Verenigde Staten. Ik ga dat niet afwachten, mijn toekomst is niet meer hier.’

De consultant

Hij stelt voor om hem Ata te noemen net als bij de vorige ontmoeting. Dat kon toen nog in een restaurant met een hapje en een kop thee. Nu wil hij alleen nog praten via Whatsapp. ‘Die nacht van de couppoging was krankzinnig. De gevechtsvliegtuigen die laag over Istanbul kwamen, het was heel angstig, het leek wel alsof we midden in een stad in oorlog zaten. We kunnen ons nu in ieder geval nog beter voorstellen hoe de Syrische vluchtelingen zich moeten voelen.’

Ata klinkt heel pessimistisch en voelt zich met de dag minder veilig. Het blijft nog steeds moeilijk te bevatten wat er is gebeurd en wie het heeft gedaan. ‘Ik denk wel dat het klopt dat in ieder geval een deel van de Gülen-mensen erachter zitten. Maar er worden nu zo veel mensen ontslagen, dat ik met niet kan voorstellen dat al die mensen schuldig zijn. Het zijn er duizenden per dag, dat kan natuurlijk niet allemaal kloppen.’

Ata heeft samen met een aantal vrienden een bedrijf opgezet dat softwareprogramma’s voor internetreclame verkoopt. In zijn directe omgeving zijn nog geen mensen het slachtoffer geworden van de zuiveringen. ‘Maar mijn zus werkt als arts in een staatsziekenhuis en daar maakt iedereen zich zorgen. We waren met de hele familie op vakantie, maar in haar ziekenhuis werden alle verloven ingetrokken. Ze moest terug om zich te melden, einde vakantie.’

Het afkondigen van de noodtoestand is een maatregel die hij kan begrijpen. Er zijn nog steeds geruchten over een mogelijke tweede couppoging. ‘De politie krijgt veel meer macht, ze kunnen je zo arresteren en vasthouden. Dat maakt me behoorlijk nerveus.’ Tijdens een eerder gesprek liet hij al doorschemeren dat hij op termijn naar het buitenland wil. Zijn vriendin wil ook niets liever, want ze maakt door haar beroep moeilijke tijden door. Ze was journalist bij een Turkse krant, maar hield het daar niet langer vol door de enorme politieke druk en de autocensuur op de redactie. Ze werkt nu bij een persbureau dat zich meer met economische berichtgeving bezighoudt, maar gelukkig is ze daar niet.

‘Ze gaan misschien ook de  media nog verder aanpakken. Dus als deze heksenjacht zo blijft, dan is het voor ons echt een optie om te vertrekken. We zijn nu al zo min mogelijk in Istanbul of Ankara, dat zijn de onveiligste plaatsen.’ Ata wint zich erg op over de demonstraties die iedere avond op verzoek van Erdogan en de regering in de grote steden worden gehouden. ‘Het staat me tegen, die zogenaamde festivals van de democratie met al die fanatieke religieuze mensen. Bovendien zitten er provocateurs tussen voor wie je moet uitkijken. En we hebben helemaal niets te vieren of te feesten, er zijn 246 doden gevallen en meer dan tweeduizend gewonden. We zouden moeten rouwen.’

De advocaat

Hij is advocaat verbonden aan een van de gerechtshoven in Istanbul. De voorwaarde voor het gesprek is dat hij op geen enkele  manier te traceren mag zijn. We spreken in de dagen dat bijna drieduizend rechters door heel Turkije aan de kant worden geschoven, bijna een kwart van alle rechters in het land. ‘De rechter die hier vanochtend zou moeten zitten, is gisteren gearresteerd. De rechter die hem zou moeten vervangen, is uit zijn functie ontheven. De komende drie maanden is hier geen rechter, zijn hier geen zittingen. Alle zaken worden opgeschort, op de lange baan geschoven. En ik heb het over ernstige misdrijven, zoals moord en  verkrachting.’

Volgens de advocaat is het einde van de zuiveringen nog lang niet in zicht. Ze zullen zich, zegt hij, verder uitbreiden, tot in alle lagen van de samen leving. En door de noodtoestand zal het gewone leven, het sociale leven van alle mensen worden geraakt. ‘Ik denk dat de situatie nog ernstiger gaat worden. Ik zie voorlopig geen verbetering. We zullen binnenkort alleen nog door de regering gecontroleerde demonstraties en bijeenkomsten zien, ze zullen beperkingen aan het transport opleggen, je zult geregeld op onverwachte plaatsen wegversperringen en controles zien, het willekeurig oppakken van personen en de onaangekondigde huiszoekingen zullen doorgaan.’

De student

Hij is derdejaarsstudent, maar wil onder geen beding dat zijn naam of zijn universiteit wordt genoemd. Volgens hem is het hele land in een zware storm beland die voorlopig nog niet over is. Fethullah Gülen noemt hij een donkere macht die er inderdaad alles aan doet om de regering omver te werpen. ‘Maar gelukkig heeft de bevolking de coup kunnen tegenhouden. Het waren vooral de conservatieve fanatici die op Erdogan stemmen die de straat op zijn gegaan. Zij hebben het opgenomen tegen de kogels en het leger, daarvoor moet je ze prijzen. Niemand wil natuurlijk een militaire coup, dat is niet meer van deze tijd.’

Hij is blij dat het leger terug is naar de barakken, maar maakt zich zorgen over een nieuwe coup, een door de politie. Het uitroepen van de noodtoestand ziet hij samen met zijn vrienden als een bedreiging. ‘Daarmee hebben ze de wet buiten werking gesteld. Waar kun je je nu nog op beroepen? Wij begrijpen wel dat ze het leger, de politie, de rechtbanken en de ministeries moeten desinfecteren en schoonvegen. Maar wij zijn bang voor wat er daarna gaat gebeuren. Want na de schoonmaakactie waar ze nu mee bezig zijn, keren ze zich misschien tegen ons, de andersdenkenden, de politieke opponenten. Dat maakt ons bang voor de toekomst. Er is weinig hoop, want deze regering luistert alleen naar zichzelf.’

De hoogleraar

‘Ik ben maandag ontslagen’, zegt de voormalig decaan van een universiteit in Istanbul. ‘Ik wil niet met mijn naam in de krant. Ik wil er ook niet veel over kwijt. Je zult begrijpen dat ik me niet veilig voel op dit moment.’

De hoogleraar recht was tot anderhalf jaar geleden decaan van de rechtenfaculteit aan een universiteit in Istanbul met meer dan zesduizend studenten. ‘Begin 2015 ben ik uit die functie gezet omdat ik me kritisch heb uitgelaten over de regering. Ik gaf nog wel les aan de universiteit, tot maandag.’

Op die eerste werkdag na de mislukte couppoging is de hoogleraar ontslagen door zijn universiteit. ‘Ze zeiden dat ik weg moest omdat ik de coup gesteund zou hebben met mijn berichten op Facebook. Dat is niet waar. Ik heb de coup niet gesteund. Ik zou nooit zo’n ondemocratische actie steunen. Ik hoor ook niet bij de Gülen-beweging.’

De hoogleraar is al langer kritisch op de regering-Erdogan, die volgens hem de democratie met de voeten treedt. Hij schreef er opiniestukken over in Turkse kranten. Eerder liet hij zich ook kritisch uit over Turkse rechters die volgens hem te politiek betrokken zijn.

Zaterdag 16 juli, de dag na de mislukte coup in Turkije, schrijft de hoogleraar op zijn Facebookpagina: ‘(…) de interpretaties van de poging tot staatsgreep gaan ervan uit dat het huidige regime een ‘democratie’ is. De kreten dat de democratie is gered zijn niet van de lucht. Maar in feite is het onbeperkte en onvoorwaardelijke regime van de president gered.’

Maandag 18 juli, volgt een nieuw Facebookbericht: ‘Met ingang van vandaag ben ik door (naam universiteit, red.) uit mijn functie gezet met het argument dat ik een putschist ben. Het heeft geen zin te reageren op de angsthazen die mij deze smadelijke beschuldiging aandoen.’ De hoogleraar weet nog niet wat hij nu gaat doen, vertelt hij over de telefoon. ‘Ik voel me niet meer veilig hier. Alles kan nu gebeuren in Turkije, alles is blijkbaar mogelijk.’

De activist

‘Er is een heksenjacht gaande in het Turkse onderwijs’, zegt Ersin Senel (30). ‘Het idee van academische vrijheid is verleden tijd, dat is wel duidelijk.’ De politicoloog werkte afgelopen jaar aan Sisli, een school in Istanbul waar jongeren na hun middelbare school in twee jaar tijd een beroep kunnen leren. Hij gaf onder andere het vak Europese integratie. ‘Maandag kreeg ik te horen dat mijn contract niet wordt verlengd. Vanaf augustus sta ik op straat.’ Behalve ¿enel moeten nog vijf van de circa zeventig docenten weg. Hij is een activist, zegt hij over de telefoon. ‘Net als mijn ontslagen collega’s.’ ¿enel heeft zich aangesloten bij de coalitie van linkse oppositiepartijen Birle¿ik Haziran Hareketi. ‘Ik ben het niet eens met de coupplegers, ik wil een democratische regering. Daarom ben ik ook tegen Erdogan die steeds meer weg heeft van een dictator. De mislukte coup is een excuus om zijn politieke vijanden uit te schakelen.’ De zuiveringen richten zich niet alleen op de Gülen-beweging, zegt hij. ‘Ook seculiere activisten als ik worden buitenspel gezet.’ Een baan in het onderwijs lijkt er niet meer in te zitten. Weg uit Turkije is geen optie. ‘De situatie hier beangstigt me, maar ik mag niet bang zijn. Ik moet hier blijven als activist om terug te slaan.’